Monday, January 22, 2018

RENGDIL KHAW DIN DAN LEH 
                             SULHNU HLUI CHHUINA                                                          
PC. Lalchhuankima
                                                                            
 

A. RENGDIL KHUA  DIN ANIH DAN

Kum 1921-ah khan Darsata Khiangte, Durtlang khua chuan mumang mak tak mai a nei a. A mumangah chuan mi tu emaw hian ram zau leh nuam em em mai hi a lo fan pui a, tlangdung cham duai mai leh phaizawl nuam em em a lo hmu a; chutah chuan nungcha tinreng hi an lo awm nuk nuk mai a. Chu ram nuam em em mai chu a fanpuitupa chuan “He ram i fana i tlawh chin zawng hi pek i ni dawn a, thuneitu hnenah dil rawh, Pathian Lalna ram atan khua i din dawn nia” tiin a lo hrilh a. Chu a mumanga a ram fan chu a rilruah a cham ta reng a, chutih laia Mizoram lal ber, Bawrhsap (Superintendent) hnenah chuan dilna a ziak ta a. Tichuan a dil ram chu Bawrhsap W.L. Scott. M.A. B.Sc chuan hmun ruak a ni tih a hriat chian hnuah khua dina, lal ni turin Darsata Khiangte chu phalna a pe ta a ni. 

Hetia Darsata’n Bawrhsap hnena lalna tlang (khua) tur a dil mai hi tunlai hun nena tehkhin chuan a mak deuh mai thei. Amaherawhchu, British-in min awp hnu kha chuan inthlahchhawnga lalna inrochun kha British ram awpna danah a lo rem ta lova. Chuvangin, pute atanga inthlahchhawnna avanga lal chi reng nilo, mi engemaw zatin hmun ruakah lalna tlang dil an lo ching ve reng a ni. Pa te atanga lal nihna rochung tur pawhin min awptu British Bawrhsap hnenah dil te te phawt a ngai ta vek mai a ni. Hei hi a chianna chu Indopui II-na hunlaia India sipai huaisen Subedar Pakunga (a ni hi zo hnahthlak zinga sipai officer, subedar kai hmasa ber a ni nghe nghe) chu a huaisen lawmman atana chutih laia Bawrhsap McDonald-a’n Hriphaw khaw bula Goboicherra chu a lalna khua atan a pe a. Amaherawhchu, hetih hunlai tak hian Hriphaw khaw lal, Hrangchhunga (Subedar Pakunga u) chu a thi thut mai a, tichuan Subedar Pakunga chu Goboicherra leh Hriphaw khaw lal turin ruat a ni ta a ni. Subedar Pakunga khawper te chu Momcherra (Bungthuam), Borai, Lushaicherra (Thinghlun), Kanhmun, leh Kolalian te an ni. Sawrkarin a lal ram tura a pek en tura Bawrhsap McDonald-a leh Subedar Pakunga te kum 1946-a khawthlang an zin chanchin chu a ngaihnawm hle.

Durtlang khua ngei pawh hi M.Suaka’n Bawrhsap hnena a dil hmuh, Kristian te awm khawmna tur atana a din a ni a. M.Suaka hi a hming tak chu Suakmichhinga a ni a. Lersia thlah kal zel Chawngthu Vanchiau hnam a ni. Lunghret khua (he khua hi Thingsulthliah khaw hnaih, tuirial kamah a awm thin) ah alo piang a. Mutthi leh N.Bualpuiah te an pem kual a, a pain a thihsan hma avangin hmeithai fapa alo ni ta a. Hmeithai chhungkua nia rethei taka an khawsa chho ta chu a nu a mangang hle mai a. A fate hnampui, Chawngthu hnam Thangchhunga, Sentlang lal Kalkhama upa min chu belin Sentlangah an pem leh ta a ni.

Hun a lo kal zel a, British hovin Mizoram an rawn awp ta a. M.Suaka leh a U Thangphunga te chu sap sipai rawn chhuak te leh missionary lo chhuak hmasate lo dawra lo hnimhnai ber pawlah an tang chhova, Mizo zinga Kristian hmasaber pawl an lo ni ta hial a ni. M.Suaka u, Thangphunga chu Chaltlangah lalna tlang pek a ni ta a, M.Suaka pawh chu Rahsi Veng (tunah chuan Venghlui) ah headman atan dah a ni bawk. Lusei clerk Babu (tuna LDC ang hi) Bawrhsap pisaa a thawhna atangin Sub Inspector of Police-ah kaisan tir a ni a. Lungleiah sawrkarin a awm tir a, Chumi hnu hret kum 1908 ah chuan Durtlang ah lalna tlang a dil a, chu a dilna chu remtihsakin Durtlang lal alo ni ta a ni.

M.Suaka chuan Bawrhsap pisaa chaprasi (pawisa khawihtu) hna a thawh lai kum 1894 ah nupui a nei a, a nupui chu Lalbeveli Khiangte a ni a. A ni hi Chiauva fanu a ni a, Thingsulthliaha an awmlaia piang a ni. Lalbeveli te unau hi pasarih an ni:

1. Thiangi (b. 1875) 
2. Lalbeveli (b. 1877)
3. Darsata Khiangte (b. 1879)
4. Tuahkima (b. 1881)
5. Ralzadala (Pastor R. Dala) (b. 1884)
6. Thangsailovi (b. 1886)  leh 
7. Pachhunga (b. 1889) te an ni. 

Ralzadala hi Pastor niin a dam rei ta lo hlauh naa chanchin ngaihnawm tak tak sawi tur a hnutchhiah teuh thung. A ni hi Pastor R. Dala tiin hriat lar a ni. Mizorama bawih chhuah a nih theihna tur atana hma latu Dr Frazer-a nen khan an inkawp chawt a, England ramah te hial an zu kaldun a ni. 

Darsata Khiangte pa hi Chiauva (Chiaukhawka an ti bawk) a ni a,  Chiauva pa hi Heithanga Khiangte Khupchhung a ni. Heithanga hi Lentlang thlang lam vela an awm laiin a hming a thang hle thin tih hriat a ni. A huaisen em avangin ‘Hmartudaia’ tiin hming an phuah sak hial. Khua leh khua indo dan chi khat – Thingluang zawha ngam leh ngam thih thlenga insualna ah pawh tel tawh ngat a ni. Fa pathum nei nia sawi a ni a, amaherawhchu, Vaitlaia leh Chiauva te chauh hi hriat chhuah leh chhui theih an ni. 

Chiauva hi Selam awm laiin a tlangval tan tawh tih hriat a ni a. Bualpheng an kai a, nupuiah Hnuaithangi a nei a. Khawbel an kai hnuah chuan khawnbawl upa a ni ta a ni. A hnu deuhah an Lal Vuta’n belrawhmual kil tirin Rullam a thut tir nghe nghe. Sesawnga a awm laiin vailianin khua an hal a, an darh zo ta a ni. Aizawl thingpui huanah inbengbelin vai bel nawt hmasate zinga mi a ni a, kum 1892 ah Chaltlangah veng bik neiin a awm a, heta tang hian Durtlangah a pem chho leh ta a. Kum1915 tir lam khan kum 75 mi niin a thi ta a ni.

Darsata Khiangte chuan lalna ram tur pek a nih takah chuan a unau, lainate leh thian thate chu khawthlang lama Pathian lalna khua din turin a sawm ta hlawm a. He mi hunlai hian Darsata hi Kohhran Upa atana thlan a ni tawh a, a nau Tuahkima pawh Mizorama Kohhran Upa nemngheh hmasaberte zinga mi a ni. Darsata hi kum 1911 Favang Khawmpuiah nemngheh a ni a, Tuahkima hi he mi kum vek Chapchar Khawmpuiah nemngheh a ni thung. A u aiin a hmasa hret zawk a nih chu. Kum 1921 krismas leh kumthar chu Durtlangah inbuatsaihna leh thenrual thate nena inthlahna hun atana hmang hmasa phawtin kum 1922 January Ni 8-ah Darsata leh a thian te chuan Durtlang an chhuahsan ta a ni.

Rengdil khaw din tura Durtlang atanga kal chhuak hmasate hi an Lal hovin mi 10 an ni a, heng khaw sat tura thawkchhuak hmasate hi chhungkaw lu ber/pa ber ni kher lovin pavalai leh tlangval chak tha leh pasalthate pawh an ni. Chung mi te chu:-

(1) Darsata
(2) Dala
(3) Siala
(4) Vunga
(5) Darthangvunga(Dara)
(6) Zathulha
(7) Zathina
(8) Rosema
(9) Ropianga leh
(10)Sialchuhthanga (Ngotawia)te an ni.

January ni 8, 1922 (Thawhtanni) ah Durtlang an chhuahsan a, a ni khatnaah Hmunpui an ban a, zan an riak a. A tuk January ni 9 ah Dengpuilala khua, Mamit an ban a, Mamitah hian zan khat bawk an riak leh a. A tukah Mamit atangin Teirei lui kam, Sabual khua chhun pelhin Dokhama khua, Tukkalh an ban leh a. Tukkalhah hian thlenin chungchangah tlemin an lal nen inrem chiah lohna an nei nghe nghe. Chuvangin anmahni lo tuamhlawm tu ber te chhungkua chuan a tukah, an khua Tukkalh chu pem sanin an zui ve ta nghe nghe a ni. An hahin an chau tawh bawk a, January ni 11 ni chuan nuamsain Kawrthah an ban a, Kawrthahah hian Rosailuti chu lal hmeithai niin in 6 an lo awm a, an ni bulah hian zan khat bawk an riak leh a.

A tuk January ni 12 ah chuan Kawrthah chhuahsanin Rengdil ram chu an thleng ta a. Tuna Perngokawn kan tih tak velah hian innghatin changel buk an puah nial nual a, chawhnu lamah a tlangdung chu an fang thuak thuak a, a nuam an tiin an hlim hle mai. He mi zanah hian Perngokawn, an innghahna hmasaberah hian an riak a. A tukah khawhlui field bul, Bukpui lui hnara rawnal lianpui pui ding thuau mai ah chuan buk an sa ta nghal a. Chu’ng rawnalte chu feet 10 vel asangah rawnal veka phuar zawmin, lei atanga sang vei vawiin buk hi an sa a ni. A chhuat leh bang tlem azawng an puah zawh chuan khuain a thim hnan dawn tak avangin an innghah lailawkna, Perngokawnah zanriah ei turin leh an bungrua neih ang ang te lam turin an chhuak leh a. Tichuan, an changel buka buk nghak te’n zanriah an lo buatsaihte an han ei zawh hnu chuan leng thutmuan hun awm velah an bukpui sak lam pan chuan a zan azanin an chhuak leh ta a.
Hemi zan hi thla arkaiden zan anih avangin thla a eng kher mai bawk nen an khua a harin an khawhlui Durtlang lam te an ngai hle mai a ni awm e. Tlangdunga kal an ni bawk a, zanlai velah an buk sakah chuan an invawm lut fel ta a. Thlamuangtakin an khaw hmun thar tura a zan hnihna chu hmangin an muhil ta siai siai mai a ni. Lo tur ram enin lo an vat nghal a, lo an vah fel vek hnu ah Bukpui chhak, tlang thengthaw deuhah Bawkte an khawh leh te te a. He an bawkte khawhah hian an khawsa ta reng rih a, pawltlak thlaah khaw pangngai satin In pangngaite an sa leh te te a; In an puah zawhah an chhungte Durtlang atanga hruai thla turin lamkal an intir ta a ni. An chhungte pawh chuan Durtlang mangthain pawlthlak thla chhung hian Rengdil an thleng thla ve ta a bawk a. Nu nau nen an ri ta nak nak mai a, an khua pawh a har lo sawt reng a ni. He an khaw dinna hi khawhlui hmasa kha a ni. Kum 1922, Rengdil an zuan kum hian, buh an thar ve hma chuan Teirei lui kama Kapdaia khua, Sabual ah buh leiin an han phur thin. Tukkalhah chhekin an sa a, hetah hian Sabual atanga an buh phurh chu an chhek khawm phawt thin a ni.

Tichuan Ni 12, January, 1922 atang chuan vawiin ni thlengin he tlangah hian mei mit lovin Rengdil khua chu alo ding ta zel a. Hachhek tlangdungah hian Rengdil aia khaw lo awm hmasa zawk chu Dokhuma Sailo khua Serhmun leh Hrangvunga Sailo khua Bunghmun, Tukkalh leh Kawrthah te an ni a. Amaherawhchu, Serhmun leh Bunghmun te hi Rengdil khua din anih hma hian Zampui tlang, Tripura lamah an pem thla a. Tukkalh leh Kawrthah erawh hi chu Sawrkar hriatpui loh an nih avangin khua anga chhiar an ni lo thung.

Tukkalhah hian Aizawl bul Maubawk Lal, Dokhama Chawngthu ho khaw siam tum in 5 vel an awm a. Amaherawhchu, British sawrkar phalna neiin Biate Lal Kairuma fapa Lalbuanga Sailo chu 1926  ah Tukkalhah chhukin Dokhama chu a luahlan ta a.  Dokhama chuan Hriphaw  ah khua a va din ta zawk a. Dokhama a  thih hnu in a fapa Hrangchhunga chuan Hriphaw chu a thut ta zel a ni. Hrangchhunga a thih hnuah a nau Subedar Pakunga chuan Hriphaw hi Lal ban anih thlengin a thut ta a ni.

Kawrthahah hian Rosailuti, hmeithai hovin In 6 an awm a, chutia fahrah taka an awm chu duh lovin a laichin hnai, Raja Hrangvunga, Tripura, Zampui tlang lama lal hmingthang tak chuan  a hnenah a hruai thla ta thuai a. Rosailuti pem hnuah hian Tukkalha awmhmun khuar mek Dokhama chuan a fapa Hrangchhunga chu In 5  lek nen Kawrthahah hian rei vak lo a awm tir a. Kum 1928 ah Khawruhlian lal Khawzadala fapa Ngurlianthanga Sailo  chuan sawrkar phalna  la in Kawrthah khua hi 1929 ah a thut nghet ta  chauh a ni.  Tichuan, Rengdil chu he tlangdungah hian mei mit miah lova vawiin thlenga awm rei ber, khaw hlun bera chhal theih alo ni ta a ni.

Rengdil khawper te chu – Zawlnuam, Zawlpui, Zamuang, Saikhawthlir, Rupiacherra, Chuhvel, Buksang,  Sarali, Lungmawi, Maubuang, Zinkawng leh Sihthiangte hi an ni. Sihthiang khua hi chu Lal ban anih hnuah Rengdil Village Council thua din a ni thung.

Kum 1923-ah an inkhuar lailawkna ‘bukpui’ atangin tlangdung tak tak ah insuan chhuakin khaw pangngai an din ta kha a ni a, he mi kumah hian khawdang atanga rawn pem lut te nen In 19 lai anlo tling hman a. Mahse, he an awmna hmun hi hrisel tawk lova hriatna an neih avangin kum 1941 ah khawthar an kai leh ta a, chumi hmun chu Tlangveng kan tih mai hi ani.

Rengdil khua din anih chhoh danah hian thil chhinchhiah tlak tak pakhat chu Biak In an ngai pawimawh em em hi a ni. Khaw hmun hmasaber ah pawh Lal In tur an thlan hmain Biak In hmun tur an thlang hmasa ber phawt a, a hnua khawthar an kai leh pawhin chutiang tho chuan Biak In hmun tur an siam fel hmasa ber a ni. Kum 1972 atangin tuna khaw awmna ah hian awm tan a ni a, kum 1978 chu a tam zawkte insawn kum a ni a, kum 1981ah an insuan zo ta vek a ni.

Lal Darsata chuan kum thum tha awrh ro a rel hman tihin kum 1925 khan la thalai takin a boral ta mai a. A nau Tuahkima’n a aiawhin Lal thuthleng a luah ta a, Rengdil Lal indawt dan chu hetiang hi a ni:

1. Darsata Khiangte (1922-1925)
2. Tuahkima (1925-1943)
3. Lianchhunga (1943) (Tuahkima fapa, thla 4 vel lal anga     charge pek a ni)
4. Thankunga (1943-1950) (Darsata fapa)
5. Lalzamanga (1950-1954)  (Thankunga fapa)

Lalzamanga lal hunlai hi Mizoram puma lal ban leh Village Council din khan a rawn nang ta a. Tichuan Lalzamanga chu Rengdil khaw lal hnuhnung ber alo ni ta a ni. Lalzamanga hian Rengdil khaw centenary hi min hmuhpui tura kan beisei viau laiin ni 16.7.2018 khan chatuan ramah min kalsan ve ta.  

B. SULHNU HLUI CHHUINA:

Hachhek tlangdung hmar lam ah hian pipute sulhnu chi hrang hrang hmuh tur a tam hle. Chung zinga a langsar ber te chu Rengdil (Lake), Lungkulh leh Rengpuk hi an ni awm e.

(1) Rengdil: Rengdil khaw hming chawi chhan, Rengdil (lake) hi Rengdil khua atanga hmar lam 10 km vela awm a ni. Kum 1954-a lal ban leh Village Council a lo din takah pawh khan hun engngemawti chen Rengdil  ram chhungah telh anih chhunzawm zel a. Tunah erawh chuan Environment & Forest Department, Government of Mizoram chuan a ram reserve chhungah a dah ta a ni. Rengdil hi Dil siamchawp (man-made lake) a ni a. He dil mak leh danglamna em em chu a tuihna hi a dil chhuatah a awm niin an sawi a, a dil pawh hi a dum kuih mai a ni. Dil an khuah dan pawh hi thil mak tak a ni a, tlang pahnih bulthut behchhana lei chhunvum hmanga siam a ni. A dung 100 meter dawn lai niin, a laiah a rek deuh a, a mawng lam chu a lian deuh a, a vang zawngin 20 meter vel dawn a ni bawk. Tuikhuah ko bulthut chu lengkir a ni a, lengkir atanga lei chhunvumna chin hi hriat ni tawh lo mah se, 30 feet vel laia sang a nih a rinawm. A lei chhunvum hi 50 feet vel niin, a zau zawng hi 15 feet vel dawn lai a ni. Dil hual vela tlang nuam takah te hian coffee thing te, thei chi hrang hrang leh pangparte mawi tak leh awmze nei taka phun tih hriat takin an ding thiau thuau thin a. Tunhnu hian humhalh nachang kan hriat loh aleiah hmuh tur an awm ta lo. He dil leh helai bawr vela pipute sulhnu hlui tam takte hi tute sulhnu nge tih leh Rengdil ber pawh hi tute khuah leh engtiklaia khuah nge a nih tih hi rinthu mai lo chuan hriatchian theih a ni tawh lo. Rengdil hi a chhak mai tlang chunga kulh hmun atanga an tui chawina ber leh an sangha manna ber atana an siam nia rin a ni.

(2) Lungkulh:
Lungkulh hmun hi Rengdil chhak tlangchunga awm a ni a. A hmunhma hi meter 300 bawr vela zau a ni a, he hmun hlui, ‘kulh’ tia sawi thin hi lei chhunvum hmanga siam ni ngeiin a lang. Tunhma deuhah chuan a pianhmangte a chiang khawpin an sawi. Tunah chuan humhalh that anih loh avangin a riral zo tawh a ni ber mai. Kulh atanga chhim lam hnaivai teah hian leirawhchan (brick)-a in sak, leia inphum vek tawh a awm bawk a. He leirawhchan hmanga siam In ni awm tak pawh hi tunah chuan belhchian tur a awm ta lo. A tlawhtu hmasate’n leirawhchante chu lain an paihdarh bawk a, mi thenkhatte’n thil hlu a awm beiseiin an lo lai bawk nen helai hmuna thuruk inthup chu kumkhuaa haichhuah tawh ngai loh tur ang hialin a riral ta a ni! A hnuai lei thuk zawkah erawh hmanraw hlui, pawisa hlui leh bungbel hluite haichhuah tur a la awm ngei ang le. He kulh leh in hmun hlui hi kaikawpin LUNGKULH tia hming put tir a ni.

(3) Rengpuk:
Rengdil khaw chhunga Government Rengdil High School bulah Reng lal puk nia sawi chu vawiin thleng hian humhalh that a ni thung a, he puk hi tunah pawh hmuh tur a la awm. 5 feet vela sang, 5 feet vela thuk leh 5 feet vel bawka zau a ni. He pukah hian anmahni runtute laka a him theih na turin an Lal chu an thukru niin an sawi. A hmu hmasa ber tu chu Zathina a ni a, a hnang pu in a hmu a ni. A haw chu a sawi mak bawk nen, a remchang chang en turin an kal ta nghal a, uluk taka an han en chuan puk chhuatah chuan ruh them nawi ni awm tak, var mum hil hel, chang leh sak tak tak a lo awm nual nghe nghe. He’ng hunlai hi chuan a puk kawngka kharna lung phek bial lianpui pawh a puk thlang lawkah hian hmuh tur a la awm niin an sawi a. Tunah erawh chuan a kehsawm zo ta a, hmuh tur a awm ta lo. He puk hi mihring themthiam leh remhre tak te’na thir hmanraw hmanga a kera an ker ngat a ni tih chiang takin a hriat theih bawk. Kan pi leh pute chuan mi pawimawh leh mi ropui tak ruang dahna, thlan nih hmel berin an hria a, chutiang chuan an sawi thin reng a ni.

Rengdil khaw dintu kan pi leh pute chuan heng hmun hlui leh sulhnu hlui te hi ‘reng ho sulhnu a ni e’ tiin tawngkain thu min lo hlanchhawng a. Heta ‘reng’ an tih hi Tripura state chhunga cheng hnam hlawm lian Debbarma ho leh an lal thlah te sawina a ni. Tun hnai deuhah hian ‘reng’ tia pipute’n an sawi chu Manipur leh Tripura lal te an ni e, tia sawifiah a ni leh ta thung. Tripura lal te kha ‘Rengpui’ an ti a, Manipur lal te kha ‘Rengte’ an ti deuh bik nia sawi a ni.
Tun hma deuh atang khan helai rama pipute sulhnu hi theih ang anga ngaihvenin he thu ziaktu hian a chhui a. Ziaka dah langsar lo tak tak te pawh rawn a ni. A nihna tak chhuichhuah a harsa hle a ni tih a lang chiang viau mai. Hei hi a chhan ber chu Assam ram leh Tripura ram lalte chanchinah Mizoram hmar thlang lamte hi ziah tel niin lang mah se hmun leh ram hming la neilo, ramhnuai leh ngawpik tak tak a nih avangin an chanchin chhinchhiahnaah ‘chutah khatah chuan an khawsa emaw an tlanchhia a, chumi hun chhung chu chutah chuan an awm’ tih ang chia inziak pakhatmah hmuchhuah a ni lo. Chutihlaiin heng sulhnu hlui ropui tak tak te hi theihtawp chhuaha chhuichhuah hi a tul hle si a ni. 

Ziaktu thenkhatte’n khawthlang, Hachhek tlang leh Rengdil chungchanga an ngaihdan leh an chhuina an ziah dan thenkhatte chu pawm harsa leh awihawm loh takte a ni. Pawm harsa zual nia langte chu:

1. ‘Reng’ tih hi Reang tihna a ni. 
2. Bru hnam te hian ‘Reang’ tiin an insawi thin a, chu      chu Mizote’n lo hresualin ‘Reng’ kan lo ti ta a ni.
3. ‘Reng Lal’ tih chu ‘Reang Lal’ tihna a ni.
4. ‘Hachhek tlang vel zawng zawng hi hmanlai chuan Bru/       Tuikuk te ram vek a ni.
5. Zamuang bula Thanghumah  Garip Singh-a fapa       Gambhir Singh-a’n  kulh a siamna hmun a awm.
6. ‘Israel-te’n an hnawla an paih hnu kha, Van Lal reng         ro Pialral Lunghlu ka chhar ta’ tih hla phuahtu pawh            hian Lal Isua lalna ropuizia tarlan nan pawh Reng Lal      hming hi a lo hmang a. Chuvangin Riang hnam       hi an lo ropuiin an lo nep lo hle tih a lang.
7. Han chhui chian zel chuan Aizawl vela thingpui kungte       hi Riang hnam te chin ngei niin Mizo upate leh Riang      upate pawhin an sawi.
8. Rengdil pawh hi Riangho sulhnu ngei a ni tih      lanna a awm nual mai. A hming awmzia pawh hi      RiangDil tihna a ni.
9. Riang hnam hi Mizote ai chuan hnam fing hmasa leh      changkang hmasa an ni bawk.


Reang tih hi ‘Rihang’ tiin Rajmala ah ziah a ni. Tripura-a hnam peng pakhat an nih thu Rajmala ah kan hmuh rualin anmahni puala ram leh lal an neih thu kan hmu lo. An laka Tripura lalte an lawm loh thin thu Rajmala-ah vek hian a inziak. Hnam fing tak an nih thu erawh kan hmu lo.

Rengdil khuahdan phung hi uluk taka ngaihtuahin hnam fing leh thiltithei tak khuah a ni tih a chiang hle. Lungkulh hmuna in sakna hmanrua chu leirawhchan ani tih kan sawilan tawh bawk kha. Tin , Rengpuk pawh hi ‘natural cave’ nilovin eng hmanrua emaw; thira siam ngei hmanga a kera ker ani tih chiang takin a hriat theih bawk a. Kum 1921 a Darsata Khiangtein Bawrhsap hnena tlang (lalna khua tur) a dil khan khawilai nge ram ruak zau leh khawi ram nge itawm deuh tiin a dap kual phawt ang tih a rin theih a. Ral hla tak atanga helai ram zu thlangchhuaka a ram awmna sawi chiang tur hian hmun chhinchhiah theihna tur awm ang ber chu Rengdil hi ani ngei ang. Chuvangin Rengdil hi 1921 hmalamah daih tawh hian ramchhuak mi tute emaw chuan an lo hmuin an tlawhpawh daih tawh a ni tih a ngaihruat theih. Tin, Rengdil khaw dintute’n lake Rengdil leh Lungkulh hmun an han belhchian hian thing, theikung, pangpar leh coffee kungte chu an naupang tawh lovin upa tawh tak an nih thu an sawi.

Rengdil khuaptute, Lungkulh hmun lo chenchilhtute leh Rengpuk ker tute chu tutenge ni ang tih zawhna chhang turin hetiang hian zau leh thuk zawkin chhui a ni:

PRAGJIOTISHA (ancient Assam Empire): Hindu lehkhabu upa ber te zingah Mahabharata hi a lar hle a. He lehkhabu hi 3000 BC - 900 BC inkar vela thil thleng inziahna nia sawi a ni. A bu chhunga chanchin chhui ber chu lal leh lal fapa te (Kauravas leh Pandavas unauho) indona a ni a. He indona hi Mahabharatta War emaw Kurukshetra tiin sawi a ni bawk a, a hunlai chuan he indona hi indona ropui ber leh zau ber niin ziah a ni. He indona hi India ram laili leh chhim lamah te a thleng nasa bik a. Amaherawhchu, he indona ropui leh rapthlak, Hindu pathiante pawh nasa taka an inrawlhna ah hian Assam lal ram Pragjiotisha Emperor Bhagadatta chu a sipai tam tak te nen he indonaah hian (Kauravas lamah a tang) India ram laili ah a feh chhuak ve a. Vanduaithlak takin indonaah hian Bhagadatta chu Arjuna chuan a lo that a, a sipaite pawh tam tak haw leh tur awm lovin indonaah hian an thi a ni. Arjuna hi Pandavas lal fapate zingah pawh hmeltha hmingthang, thalkap thiam, mi chak leh huaisen, thiltithei em em a sawi a ni.

Pragjiotisha lalram hi a intan hun hriat phak a ni tawh lo. An ram ropui lai ber chuan an ram valh chin pawh a zau hle. Tun huna Tripura, Mizoram, Manipur leh Myanmar thlanglam, Bangladesh leh chhimlamah Arakan-te huamin Bay of Bengal thleng a inpharh duai a ni. Hun lo kal zelah an lalram ropui tak chu a lo tlu chhia a, lalram tenau te te te’n lalram an din thlih thliah a. A hnu kum tam tak hnuah Kamarupa Kingdom a lo piang chhuak leh ta a ni.
Pragjiotisha leh Rengdil emaw Mizoram emaw hian inzawmna an neih chhui chhuah theih a ni lo. An ram ropui, hmasang ‘map’ ah erawh Mizoram chin zawng zawng hi rin luh a ni. Pragjiotisha hunlai hi tuan leh mang hunlai, Mahabharatta hun, a kum pawh hriat phak tawh loh a ni a. Khatih hunlai mite sulhnu ah Rengdil leh a chhehvel sulhnu hlui hi chhui luh tum ta ila a awihawm thei lovang. Sulhnu lo nei ta pawh ni se tun hunah hi chuan lei hnuai thuk takah ah an thamral tawh ngei ang.

KAMARUPA: He Assam lalram lian pahnihna, Kamarupa hi chu an hun chhung hriatchian theih a lo ni ta a. An ropui ber lai chu 350 AD – 1140 AD inkar kha a ni. A tirah chuan Pragjiotisha tih hming hi an paih mai lova, hun lo kal zelah Kamarupa tih a lo ni ta a. Kamarupa lalram hunlai pawh hian an ram chhungah Mizoram hi an rin lut ve tho mai. Mahse, sulhnu hlui hnutchhiah tur khawpa Mizoram huam chhunga an rawn luh thu chhui turin thuziak hmuh tur a awm lo.

AHOM KINGDOM: Ahom lalram hi 1228 AD – 1826 AD chhung a ding a. Kamarupa lalram chu AHOM lal ramin a rawn thlak ve leh a. Ahom lalram lo indin dan hi ngaihnawm tak a ni. China rama Yunnan province atangin mi chak tak leh raldo mi, ‘Chao Lung Siu-Ka-Pha’ an tih chuan a sipai ralhrat hmingthang sangruk rual nen khawthlang lamah ramthar zuanin an chhuk thla a, an kalkawngah pawh tumahin an lo do ngam lo niin sawi a ni. Tichuan, Kamarupa ram chu reiloteah hnehin lalram thar a din ta a, a lalram hming chu AHOM tih a ni. (Thuziak hlui thenkhatah chuan Tai-Ahom tia ziah a ni a, ‘Tai’ tih awmzia chu ‘China mi’ tihna a ni) Ahom kingdom hi chu tuan leh mang thil ni tawh lovin history-ah pawh ziakin an chanchin dah a lo ni ta a. Kan chhui luh tumna tak pawh heta tang hian kan luhchilh thei dawn a ni.

British leh Portugese hovin India ram awpa chhak lama ram an zauh zel takah chuan Assam ram pawh British India ram chhung a lo ni ta a. British ho an lo lan hma, 1600 AD chho velah khan Mughal Emperor-te chuan Ahom lalram hi hnehchhuh tumin khawchhak lamah beihpui a rawn thlak a. Kum 1662 khan Ahom lal 20-na, Jayadhwaj Singha (Sutamla an ti bawk) chu Mughal sipai general ropuite’n indonaah an hneh a, Jayadhwaj Singha chu chutih hunlaia tuma tlawh pawh loh leh dai ngai loh ramah biru bo turin a sipai tlemte te nen a tlanchhe ta a. A tlanchhiatna ram hi Mizoram hmar thlang lam hi ni ngeiin a lang a ni.

A chhan chu, hetih hunlai hian Meghalaya ramah chuan hnam kawlh leh huaisen, Jaintia, Synteng leh Khasi te an cheng a, anni hi khawchhak kiltawp, Pacific thliarkar (Polynesia thliarkar) vel atanga thlangtla niin sawi an ni a. Thal hmang mi leh themthiam tak an nih avangin leh an thal hmawrah tur chak tak an tah thin avangin an depa hnamdangte hian an ngam lo a ni ber a. Chuvang chuan Ahom lal tlanchhia hian Meghalaya ram hi a pan lovang tih a rin theih. Manipur lamah a tlanchhia a ni ang ti dawn ila Manipur lal nen hian inngura indo titih reng an lo ni bawk nen, thil rinawm a ni thei si lo. Tripura lal nen pawh inngeihlo tak an nih bakah Mughal ho hian hetihlai tho hian Tripura ram hi runa an hnehchhuh mek lai a lo ni bawk nen. Tripura ramah pawh a tlanchiat a rinawm loh. Rinawm ta ber chu, chutih laia ram ruak leh ramhnuai pik, tlanbona atana ram tha tak awm chhun,  Mizoram hi a tlanchhiatna a nih ngei a rinawm ta ber a ni.

Chutichuan, langkaih lui zawhin Hachhek hmar tawp lam hi a pan ta a. Tlang chinah lawnchhuak chhovin henglai hmun – lake Rengdil leh Lungkulh vel hmunah hian awmhmun a rawn khuar ta niin chhuidawn theih tak a ni. Amaherawhchu, Ahom lalte chanchin inziahnaah chuan he lal tlanchhia hi a tlanchhiatna tlangramah kum khat bak a awm lo niin alang. A sipai general thenkhatten fur ruahtui tamlai remchang chuhin chutih laia Ahom lalram khawpui Kamarupanagar (Guwahati) chu Mughal sipaite lak atangin an la kir a. Tichuan, Jayadhwaj Singha pawh chu a tlanbona ram atangin a lalramah a kir leh ta a ni.

Hetiang hi a nih chuan kum khat chauh chhung chuan lake Rengdil leh Lungkulh hmunah hian hnuhma hnutchhiah tham neiin an siam hman dawn em ni ang tiin a ngaihtuah leh theih ta a. Chuvangin Tripura lam hi uluk taka kan hawi a tul ta a ni.

TWIPRA KINGDOM (Manikya Dynasty): Tripura lalram hi Twipra kingdom tia sawi leh hriat thin a ni. Tripura tih hi chu a hnu deuha Mughal hovin an sawi leh lamdan a ni. A mi chengte pawh Tipra emaw Tipperah mi te tiin an sawi thin. An lalte chanchin ziahna bu  ‘Sri Rajmala’ a a landan chuan an lalram dintu chu Ratna Fa a ni a. Hmanlai chuan he lalram hi a ropuiin a zau hle. Tuna Bangladesh kan tih te, Cachar te leh Manipur chhim lam te leh Mizoram thlengin an lalram chin chhinchhiahna ‘map’ ah a chuang. An khawpui ber pawh Syhlet bawr vel phaizawlah a awm thin. An lal inthlahchhawng zela a ropui bera sawi chu Dhanya Manikya a ni a. A ni hi kum 1463 ah lal tanin kum 1515 ah a thi a ni. Kum 1200 hmalam, Manikya lalho hun hmalam erawh hi chu ziaka chhinchhiah an neih loh avangin chhui chian theih a ni lo. Thawnthua an sawidan chuan hmasangah lal ropui tak a awm a, a hming chu Tripur a ni an ti thin.

Dhanya Manikya lal hunlai hma daih kum 1279 ah Persia lal, Sultan of Seljung hunlaiin Asia chhim chhaka ram zauh zel tumin tuipui (Arabean sea, Indian Ocean leh Bay of Bengal-te) lawnga rawn hrut chhovin a sipaite chuan lawng rual ropui tak hmangin, General Tughril Beg kaihhruaina hnuaiah tun huna Bangladesh ram vaukam an rawn kai a. Nasa takin Manikya lal sipaite nen an indo a ni. Hetia Persia sipaite’n ram hla tak atanga an run hnu fe kum 1660 chho ah Mughal sipaite’n (hetih hunlaia Mughal Emperor chu Shah Jahan a ni) Tripura lalram chu an run leh a. Hetih hunlaia an khawpui chu Udaipur a ni. (Udaipur hi tuna Rangamati hi a ni)

Kum 1663 ah Mughal sipaite chuan chutihlaia Tripura lal Gobinda Manikya chu an hneh a, a aiah Chhatra Manikya chu lalah an dah a. Gobinda Manikya chu man emaw thah emaw hlauvin chhim lamah a tlanchhia a, Arakan (tunah chuan Rakhine State) ram thleng a tlanchhia a. Arakan ah chuan Shah Jahan leh Mumtaz-te fapa Shah Shuja, a unaupa Aurangzeb hlauva tlanchhia nen an inhmu a. A hmaa inhmelma, indo fo thin kha hlauh nei ve vea tlanchhia an lo nih takah chuan a kawm pawh an inkawm ngeih hle a ni. Gobinda Manikya chu kum1667 ah Tripura ah kir lehin a thih thlengin a lal chhunzawm ta nghe nghe.

Tripura lal chanchinah hian an lal emaw lal fapa emaw an ram hmar chhak lama tlanchhiaa an bihruk thu a lang lo. Chuvangin, Rengdil ram vela sulhnu hlui te hi Rengdil khaw dintute’n Reng ho (Tripura lal) sulhnu nia an ngaih thin chu thil ni thei niin a lang lo.

MANIPUR KINGDOM:  Manipur lalram hi Ningthouja Dynasty tia hriat thin a ni. He dynasty hi ‘khawvel pum huap pawha dynasty rei ber a ni’ tiin historian thenkhat chuan an sawi. An dynasty hun chhung hi 33 BC – 1971 AD a ni. Manipur lalte lalna official-a tihtawp hun chu India Constitution Siamthat Vawi-26 na, 1971 ah khan a ni. An lalram dintu hi Pakhangba a ni a. BC 33 khan a lal tan tih Manipur lalte chanchin ziahna bu - Cheitharol Kumbaba ah chuan a inziak a ni. An thawnthuah chuan hmasanga an lal ropui ber chu Tang a ni a. Amah hi Chinese niin China ram atanga lo chhuk a ni. Kum 1751 khan lal Ningthou Ching-thang Khomba chu a nauvin beiin a hneh a, Ningthou chu Cachar tlangramah a biru a. Kum 8 hnuah Manipur-ah chuan kir lehin lalah a thu leh a. He lal hi lake Rengdil khuapa lungkulh siamtu hi a ni mai ang em tiin zawhna a awm thei. Amaherawhchu, a chanchin hi chhui thui tur a awm lo.

Kum 1819 a Burma lalin Manipur a run tum khan Manipur lal leh lal fapate chu hmun hrang hrangah an tlanchhe darh chiam a. A then hi chu Tripura hmarlam leh Cachar chhimlam tlangramte thlengin ramhnuaiah an biru hlawm a ni tih chiang takin an chanchin ziahna thenkhatah hmuh tur a awm. Hemi hnu, kum 1821 ah chuan lal Gambhir Singh chu a unaupa nen lalthutthleng inchuhin a unaupa chuan Burma lal tanpuinain Gambhir Singh chu a hneh a, Gambhir Singh chu Cachar-ah a tlanchhia a, hetih hunlaia Cachar phaia Kachari lal Gobind Chandra Narayan chu a lalna a chhuhsak veleh chhawng a, Govinda Chandra Narayan chu a tlanchhe ve leh ta thung a. Govind Chandra Narayan tlanchhiatna ram hi Cachar ram atanga chhimlam tlangramah tiin chhinchhiah a ni a. Chuvangin lake Rengdil leh lungkulh siam tu hi Kachari lal, Govinda Chandra Narayan a nih theihna thui tak a awm. British leh Burma lal inremna - Treaty of Yandaboo (1826) avang khan a lalram luahlan tu Gambhir Singh chu Manipur-ah a let leh ta a, Govinda Chandra Narayan pawh a lalna ram Cachar-ah a let ve leh ta bawk a. Tlangrama a bikbo chhung hi kum 5 zet a ni. Kum 1838 khan Manipur lalnu Maharani Kumudini chu a fapa naupang nen Manipur atang hian an tlanbo bawk a. An tlanbona ram hi Cachar chhim lam tlangramah bawk niin hriat a ni.

Tichuan, heti khawpa Manipur lal leh an lal chhungkuate buaina neuh neuh neia an tlanchhiat fo avang leh an tlanbona hmun hi Cachar ram leh a chhim lam tlangram te a nih fo avangin lake Rengdil leh lungkulh hmun te hi Manipur lal te sulhnu a nih theina a tam hle a ni.
KACHARI/DIMASA KINGDOM (Hirimba): Tuna Cachar tih hming hi Dimasa tawnga ‘Kachari’ tih atanga lo kal a ni. Kachari ho hi hmanlai chuan hnam chak leh thiltithei tak an ni thin a, an ram hming pawh Hirimba tia sawi thin a ni. An ram thin chu tuna Assam state chhunga Cachar, Hailakandi leh Karimganj district-te khu an ni. An khawpui chu Hidimbapur (Tuna Nagaland chhunga Dimapur hi) a ni. An lalram lo indin tan dan hi hriat chian theih a ni tawh lo. Kamarupa hunlai atanga bul tan chho niin inchhui a, an lal hmasaber chu ‘Ha-Tsung-Tsa’ niin an sawi. Kum 1706 khan Ahom lal, Rudra Singh chuan Kachari lal Tamradhaja chu dovin a hneh a, Tamradhaja chu Khaspur-ah a tlanchhia a, Khaspur hi a lalram khawpuiah a hmang zui ta a (Khaspur chu tuna Silchar kan tih nen khuan a inzawm tawh).

Kum 1830 ah an lal Gobind Chandra Narayan (Raja Gobinchandradwajanarayana tia hriat bawk) chu Manipur lal, Gambhir Singh-a, Manipur atanga rawn tlanchhia chuan a hneh a, Hirimba lalram chu a lo tawp titih ta a. Govinda Chandra Narayan chu a tlanchhe ve leh ta thung a, Govinda tlanchhiatna ram hi Cachar ram chhimlam tlangramah tiin chhinchhiah a ni a. Chuvangin lake Rengdil leh lungkulh siam tu hi Govinda Chandra Narayan a nih theihna thui tak a awm. Gambhir Singh (a hming dik tak chu Chinglen Nongdrenkhomba a ni) hi Manipur lal Ningthou Ching-thang Khomba fapa a ni a.  Ziaktu thenkhatin ‘Zamuang bul Thanghum-ah  Garip Singh-a fapa Gambhir Singh-a’n kulh a siam’ tia an ziah hi tihsual palh niin a lang. Thanghum hi Zamuang bulah nilovin Manipur leh Assam ramri bula awm a ni zawk. Gambhir Singh-a pa pawh Garip Singh-a nilovin Ningthou Ching-thang Khomba  a ni bawk. Sawi tawh angin Treaty of Yandaboo avangin Gambhir Singh-a chu Manipur-ah a let leh ta a, Govinda Chandra Narayan pawh a lalna ram Cachar-ah a let ve leh ta bawk a ni. Tlangrama a bikbo chhung hi kum 5 a ni. He Kachari lal hi Rengdil khuaptu a ni thei hle in a lang.

SHAH SHUJA (Mughal Emperor Shah Jahan-a fapa): Mughal hovin India ram hmarchhak lam hneha an awp deuh vek lai khan India ram lalber, Mughal Emperor chu Shah Jahan a ni a. A ni hian a nupui Mumtaz Mahal nen fapa pali an nei a, a upa ber dawttu chu Shah Shuja a ni. Mughal hovin Bengal an awp lai hian Assam (Ahom kingdom) te pawh a ram pum lo deuh an awp a, chutiang bawkin Tripura ram te pawh dovin an awp ta zel a ni.

Tichuan, Shah Shuja chu Bengal ram bung awptu Governor-ah apa Emperor Shah Jahan-a chuan a dah a. A thutna khawpui chu Dhaka a ni. Amaherawhchu, Shah Jahan chu thih ngamin a damlo ta thut mai a. A fapate pali te chu lalber nihna inchuhin an indo ta a. He unau indonaah hian a naupangber dawttu, Shah Shuja chhang chiah Aurangzeb chu a chak ta ber a. Chutia Aurangzeb-a Emperor alo nih takah chuan a u Shah Shuja chu a tlanchhe ta a, Aurangzeb-a General Mir Jumla chuan man ngei tumin a um ta bawk nen, India ram lali, an indona hmun atangin Dhaka-ah a tlanchhe phawt a, chuta tangin lawngin Arakan-ah a tlan ta zel a, Hei hi kum 1660 kha a ni. Hetih hunlai hian Arakan ah hian lal ropui ve tak a awm a, a hming chu Sanda Thudhamma a ni. Sawi tawh ang khan Arakan ah hian Tripura lal tlanchhe ve bawk Gobinda Manikyia nen pawh inhmuin an inkawm thin a ni.

Sawidan pakhatnaah chuan Shuja rangkachak, lunghlu leh rohlu tam tak chu it in Sanda Thudhamma chuan Shuja chu a bei ta thut a, a fapate pathum te a thah sak a, a fanu chu a pawngsual bawk a, a fanu rilru na chu a inawhhlum phah nghe nghe. Hetah hian Shuja pawh chu a thi nia sawi a ni. An thahna khua pawh Mrohaung (Mrauk-U) nia sawi a ni. Amaherawhchu, hei hi dawt anih hmel, Arakan lal an hlauh avangin a sipaite an dawtsawi mai mai niin a lang. Historian tam takin Arakan atang hian tlanbovin Manipur a thleng ngei a ni tiin an ziak.
Sawidan dangah chuan Shuja zawk hian Arakan ram lal nih tumin Sanda Thudhamma hi a bei hmasa zawk a, a hneh leh siloh avangin Arakan ramhnuaiah a tlanchhia a, Portugese pirate (lawng suamhmang) hovin an tanpui ta a. A tlanchhiat hlima a suangtuah thin Mecca (Muslim khaw thianghlim)-a tlanchhiat a, Mecca-a luphum tumin Portugese ho hian Mecca a thlen theihna turin an hruai theih chin tawp thleng tuipuiah an hruai a. Mecca pawh a thleng ngei a, mahse, Mecca pawh atan a lo him loh avangin tuna Pakistan ramchhunga thingtlang khaw pakhat Dharema-ah 7 September, 1683 khan a thih thlengin a awm ta a ni an ti. Tun thlengin he hmuna a thlan chhinchhiahna hi la vawn that a ni. 

Sawidan pakhatna hi a awihawm zawkin a lang. Shuja chu Arakan atang chuan hmar lamah, Tripura lalram chhung chin leh Mizoram inkar tlangdung zawhin a tlanchhe phei a, Manipur lam a pan ta zel a ni. Rajmala Vol-4 ah pawh henglai vel hi a inziak chipchiar viau. Arakan atanga Manipur pana a tlanchhiatna kawng hi Mizoram khawthlang lam, Hachhek tlangdung hi ani ngei ang tih a rin theih. Lam hla tak anih avangin kawng lak ramhnuaiah te pawh rei tak tak an chawl thin ngei a ni tih chanchin inziahna thenkhatah pawh hmuh tur a awm.

Manipur hi a thleng ngei a ni tih Manipur lalte chanchin inziahnaah hmuh theihin a awm a. Mahse Manipur-ah pawh chuan Shah Shuja chu a him chuang lo, a chhan chu Aurangzeb-a chuan a u chu thah tumin nasa takin a sipaite a zawn chhunzawm tir reng a. Arakan thlengin a sipaite a tir a,  Arakan lal hnenah Shuja awmna an zawt a, a niin alo hre silova an thah phah nghe nghe a ni tiin sawi a ni bawk. Tichuan, Aurangzeb-a sipaite chuan Manipur-ah an chhuilut ta zel a, Shuja chu Manipur tlangramah a hote nen an biru kual zak zak a, an bihrukna hmun pakhat phei chu puk a ni nghe nghe a, he puk hi  Imphal chhak, tuna Kairang khaw bulah Shuja-lok (Shuja Cave), Shuja Puk tih hming pu in vawiin thlengin a la awm a ni.

Shah Shuja chu Manipur-ah pawh a him tak loh avangin inhumhimna zawngin a vak kual nasa hle niin sawi a ni. Thenkhatin Shuja Puk-ah hian a thi an tih laiin thenkhat chuan a hmaa Arakan atanga Manipur a panna kawnga an chawlhna hmun pakhat, tlangram, ramhnuai pilril leh biru tak chu a ruka pan lehin Rengdil leh Lungkulh hmun ah hian a inbengbel a, dil leh lungkulh te hi siamin hetah hian a thuihhruaite nen awmhmun an khuar ta a ni ang tiin ngaihdan an sawi thung. Amaherawhchu, a rilru hah leh taksa chau nen kum tam dam lovin lake Rengdil hmunah hian a lei hringnun hrehawm leh lungchhiatthlak tak chu a lo thlah ta a. A ruang thlengin mi zawn hmuh mai mai lohna tura thuhruk an duh avangin Rengpuk kan tih tak hi uluk taka chherin an Lal thlan atan an cheibawl a, hetah ngei hian Shah Shuja ruang chu an dah tha/phum ta niin sawi leh zeldin zui a ni.

Manipur lalte chanchin inziahna bu ah pawh hian Manipur Lal humhimna hnuai atanga a ruk tea a tlanbo leh tak thu bak inziak a awm lo. A thihdan leh thihna hmun hi khawi chanchin ziahna buah mah chiang taka hriat theihin a chuang ta lo a ni. 
 
ZO HNAHTHLAK THLANGTLA HMASATE:  Zo hnahthlakte chanchin hi thui tak chhui a harsa hle niin sawi thin a ni. Kan hnam leh kan chanchin ziaktu hmasate pawh khan pi leh pu atanga tawngkaa thu inhlanchhawnte chu an thulakna a ni lo thei lo. Chutih laiin, Mizo history ziah nana tehfung pawimawh tak kan lek thin chu tiau lui kan thu (1700 AD) hi a ni fo a. Tiau ral chhak lam leh Tiau kan thu kan ngaih pawimawh viau laiin khawthlang, hmar lam leh chhim lam history chu kan ngaihthah hle thung si. Lusei hnam chanchin leh Sailo lal ram chinah kan insawrbing avangin hun leh hmun huam zau lo tak history kan neih phah hial thei a ni. Tuna Mizoram ramri chhung history chauh kan ziah thin tlangpui avangin Mizo hnam hi kan inchhui thui tawk lo fo tih hi a chiang viau mai.
Chuvangin, thuchianglo leh dik tawk lo pawh lehkhabu ah hial daha chuantir theih a ni. Thangthar zawk te’n kan hnam chanchin hmasate dik leh chiang zawka hriat an lo duh chho telh telh a, kan thil chhui danah pawh tawngkaa inhlan chhawn (oral tradition) mai duhtawk lovin kan chhehvela hnam fing zawk, ziak leh chhiar thiam hmasa tawh te lehkhabu leh thuziakah engtinnge kan chanchin an lo ziah tih hriat duhna a lian zel a. Tunah chuan hnamdang lehkhabu leh thuziak  hlui te kan hai chhuak nasa ta hle. Kan la hriat ngai loh kan hre thar a, thudik nia kan lo hriat thin, lo diklo deuh te thlengin tanchhan mumal tak neiin kan chhui chho ta zel a nih hi. 
He mi kawnga harsatna awm langsar tak erawh chu keimahni berin hawrawp kan la neih hma anih avangin hnam dangte’n kan hming, khaw hming, hmun leh ram hming an ziahin an benga a rik dan ang deuhin an ziahna tawng hawrawp hmangin an ziak lo thei lova, tam tak chu harsalo taka hriat mai theih an an nih laiin thenkhat erawh chhuidawn harsa khawpa an ziah te pawh a awm. 
Entirna’n heng te hi lo en ila:
Ruttonpuiy (Rothangpuia), Vonpilal (Vanpuilala), Vantonga (Vanthanga), Sukpilal (Suakpuila), Vonolel (Vanhnuailiana), Khalkom (Kalkhama), Sheeb Boot (Sibuta).

Tripura ram huam chhunga zo hnahthlak lutthla hmasa te chu an luh thlak hun a rei tawh hle niin a lang. Tripura history-ah Kuki (Mizo) te chanchin hi a chuang hnem hle. Tripura lalte chanchin ziahna – Sri Rajmala ah phei chuan Tripura lal fapa Raj Kumar-a’n Kuki nula a ngaihzawn thu inziakin Mahadeva (Hindu pathian Shiva hming dang) nupui Parvati thinrimin he Kuki hmeichhia hi nghawng tliak rawp khawpa a tlawh thluk thu a chuang. Shiva leh Parvati-te hunlai phei hi chu tuan leh mang hun, a rei chin pawh hriat tawh loh khawpa hun rei tawh a mi kha a ni nghe nghe. 

Kum tarlan chian chinah, kum 1195 vela siam nia ngaih, no/thlenga thuziak (plate inscription) ah chuan Longoi lui chhak lam chu kuki ram a nih thu a chuang (Longoi lui chu tunah Langkaih kan tih hi a ni).  Tripura lal te’n Kuki ho an chhawr thin thute pawh Rajmala-ah inziakin kum 1490 bawr vela Tripura lal leh Mizo (kuki) lal te Sai var inchuha an intihtaurau thute pawh a in ziak a ni.

Mizo/Zo hnahthlak te hi Old Kookie/Kuki, New Kuki, Cuci leh Lushai ti tein  ziah thin a ni. British India hunlaia British sawkarin ziaka min chhinchhiahna hmasaber chu Chittagong Hill Tracts vela lal pakhatin Kuki (zo hnahthlak) te a hlauh avanga hetih hunlaia Governor General of Bengal, Warren Hastings-a hnena tanpui a dilna lehkha hi niin a lang.

A hnam mala hriat leh chhui theih chinah chuan Tripura thleng thla hmasate chu: Mualthuam, Kaipeng, Ranglong (Langrawng), Chorai, Hrangkhawl, Darlong, Molsom, Sakechep, Hualngo, Rokhum, Kozai, Bawng, Bawngcher, Thangachep, Dap, Koloi, Langkai, Saihmar, Ropini, Kom, Saivate, Biate leh Chhehlawn te hi a lar zual deuh an ni awm e. Heng hnam hovin Tripura huam chhung an thlen thlak hun hi chu a rei tawh hle ang. Zirmite chuan Kuki hmasa leh Kuki hnuhnung ti te in an then lehchhawng.

Anni dawta Tripura lutthla hmasa leh chu Palian, Zadeng, Rivung leh Thangluah ho hi an ni. Anni hi Tripura Sakhan tlang chhim lamah an zu inkhuar a. Rajmala-ah leh British Officer lian Sir Alexander Mackenzie (Lieutenant Governor of Bengal (1895–1898) lehkhabuah chuan an lal Sibuta chu lal ropui tak niin heng lai vela a ropui lai hi kum 1700 vel niin ziah a ni. A lalna tlang chu Sakhan tlang a ni a, Tripura lal laka a hel thu leh In 2500 laia lian khua a neih thu Alexander Mackenzie chuan a ziak. He Sibuta hi a farnu Darlalpuii sial anga chhun hlum tu, Tachhipa a damlai lungphun tu Sibuta kha a ni lovang tiin J. Shakespear-a chuan a ngaihdan a ziak a, Rev. Liangkhaia erawh chuan Sibuta hi Sakhan tlang atang hian chhak lamah rawn pem chho lehin a damlai lung, Tachhip ah kum 1794 kuma a phun thu a ziak thung. Sibuta hi a nunrawn em avangin a hming lemah Laltura tia an phuah thu history ziaktu pakhat chuan a ziak lang nghe nghe. Sibuta fapa Lalrihua chu a pa in a pem san hnu ah Tripura ram chhungah hian a lal chhunzawm zel a, a ram chuan tlangte erawh chiang taka sawi theih a ni lo.
Kum 1800 hmalam deuhah khan Palian lal ho chu Dungtlangah khaw lian tak dinin an awm khawm a, amaherawhchu Sailo lalte an ngam loh avangin thlang an thla ta a. An lal pakhat Huliana chuan Chipui tlangah khua a zu din a. Kum 1800 velah chuan Huliana khua chu Sailo lal Lalpuithanga’n a zu run a Huliana chu tihhlum a ni. A fapa Tuvanga chuan Hmunpui Lal Suakpuilala a bel a. A nau Lalchungnunga erawh Tripura ram chhung lut thlain Sakhan tlang velah khua a zu din a. Lalchungnunga thih hnuah a fapa Liantura a lal a, Liantura chuan fapa pahnih neiin, a fate Vantawia leh Lalsuthlaha te chuan pa an neih loh hnuah chuan Sakhan tlang leh Longtorai tlang velah khua an din ve ve a ni. Hetihlai hun hi kum 1840 vel kha niin chhutchhuah a ni bawk. Lalsuthlaha hi a hming a thang hle nghe nghe a, British ho pawhin an hre lar viau a ni ang, British ho chanchin ziahnah a hming hmun tam takah a chuang a ni. A khua chu Kanchancherra and Betcherra inkar velah a awm thin. Udaipur run tua puh anih avangin British sawrkarin a man a, kum 1844 khan Hyderabad Jail ah tan tir a ni ta nghe nghe. A fapa Lalzaseia chuan a pa aiawhin lalna a chang a, Zawngkhawtlangah a awm thin.

Zahmuaka fapa pangana Rivunga thlahte pawhin kum 1820 vel khan Tripura hi an lut thla a, an lal lar zual te chu – Vanrochhunga leh a fapa te pahnih, Vanhnuaithanga leh Thanglalpuia te hi an niin a lang. Vanhnuaithanga hian Longtorai tlangah khaw lian tak a nei nghe nghe. Kum 1850 ah a thi a, a thih hlim te hian Vuttaia, Sailo lalin a khua chu runin salah mi tam tak a hruai a, in ding hmuh tur awmlo khawpin a khua pawh hi a hal sak a ni.

Zampui tlang leh a chhehvel luahtu hmasaber te erawhchu Pachuau, Chuauhang leh Chuaungo hnam inawmpawlhho nia hriat a ni. An lal chu Vanpuilala a ni a, kum 1780 vel ah khan Jampui tlang hmar lam deuhah khua dinin a lo awm tawh. Belkuma an awmlai kha an ropui ber lai niin a hriat. Vanpuilala thlahte zingah Suakdinga leh Neihliana te hian hriat zui an hlawh ber a. Neihliana phei hi chu a fin leh rorel thiam avangin a hmingthang hle. Kumarghat bawr, phaiah khua a din a, kum1926 khan Tripura lal – Bir Bikram Kishore Manikya chuan Bahadur nihna a hlan hial a ni. Kum 1941 thleng khan a lal a, 15 August, 1956 khan Serhmun khuaah a thi.
Kum 1900 velah Sailo lal Suakpuilala nau Dokhuma Sailo chu a u thih hnuah thlangtla zelin Serhmun khua a din a. Serhmunah hian Mizo pasaltha leh tlawmngai hmingthang Taitesena pawh a thi anih kha. Dokhuma chuan a u Suakpuilala fapa tlum ber Hrangvunga Sailo chu a hnenah a hruai zel a. Hrangvunga chuan nupuite a neih ve tak hnuah chuan khaw thar satin Bunghmunah kum 1905 khan khua a siam ve ta bawk a ni. 

Anni pafa hi helai hmunah hian awm reilovin Tripura Lal hnenah a ram chhunga pemthlak an dil a, Tripura lal chuan lo phalsakin kum 1904 khan Dokhuma Sailo chuan Tripura a lut thla a, a fapa (a u fapa) Hrangvunga pawhin kum 1912 ah a patea hnungzuiin Tripura chu a lut ve ta bawk a. Tripura Lal hi an lakah a lawm em em mai a, Raja nihna a pe ve ve a ni. Dokhuma chuan a ram chhunga an chhar rangkachak lian leh rit tak, balhlathlar ang taka chhun chu Tripura lal hnenah a pe a. Tripura lal chu a lawm hle a, Raja nihna aia sang Bahadur nihna October 24, 1922 khan ah a pek belh leh ta nghe nghe. Tichuan, Bahadur Dokhuma Sailo tia hriat leh koh a lo ni ta a ni. Hetih hunlaia Tripura Lal hi Virendra Kishore Manikya a ni.

Tichuan, Zo hnahthlak thlangtla thui hmasa leh Tripura ram huam chin vela awmhmun khuar hmasate chanchin uluk taka chhui pawhin Hachhek tlang hmar lama sulhnu hnutchhiah turin tumahin helam lam hi chu an thleng lo tih a lo lang ta a. Tripura hmarchhak lam hnaih deuha inkhuar Pachuau lal te pawh hian Rengdil bawr vel hi chu an thlen a rinawm loh. Tin, khatih hunlai khan hetiang dil lian leh tha khuapa leirawhchan hmanga insa tur hian an thiamna leh hriatnain ala phaklo hrim hrim ang tih a chiang thawkhat hle bawk.

Tichuan, he sulhnu hlui chhuina hi hetiang hian a hnukharna siam ta ila: Rengdil, Lungkulh leh Rengpuk te hi Shah Jahan-a fapa Shah Shuja kuthnu leh lu phumna hmun a lo ni theih reng mai bakah a awm ber te zinga mi a ni. Sawrkar bultumin henglai ram velah hian scientific excavation leh survey lian tham tak neih ni ta se,  Lungkulh hmun hlui leh Rengdil tui mawngah te hian hmanlai thilhlui (artifacts) hmuh tur a awm ngeiin a rinawm a, chung thil te chu laihchhuah ni ta sela, thir lam chi pawisa hlui emaw hmanrua leh ralthuam hlui te atangin, heng sulhnu leh hmun hluite hi tute sulhnu nge ni chiah tih hriatchian a nih theih ngei a beiseiawm hle.


Bibliography:

1. Abdul, Karim. History of Bengal, Mughal Period, Vol-II. Rajshahi, 1995.
2. Barpujari, H.K. The Comprehensive History of Assam: from the Pre-historic Times to the Twelfth        Century A.D., Publication Board, Assam, Guwahati. 1990.
3. Baruah, S.L. Last Days of Ahom Monarchy. New Delhi, 1993.
4. Bhuyan S.K.,Editor. Kachari Buranji. Department of His torical and Antiquarian Studies, Gauhati,        1936.
5. Chaltuahkhuma. History of Mizoram. RD Press, Aizawl. 1987.                                   http://www.new.dli.ernet.in/handle/2015/ 467312.
6. Chandra Kalindi Roy, Rajkumari. Land Rights of the Indegenous Peoples of the Chittagong Hill Tracks, Bangladesh. Denmark. 2000.
7. Chaterjee, Suhas. Mizo Chiefs and the Chiefdom. MD Publication. 1995.
8. Chawngkunga, C, and C. Dothansanga. Mizorama Tuikuk (Reang/Bru) Chanchin. Aizawl. 2014.
9. Chawngthu, P.S., (Padma Shree). Zo hmahruai Sub.Pakunga Chanchin. RD Printech, Aizawl. 2000.
10. Dhaka Tribune. “The Treasure of Shah Shuja”. 21 Novem ber, 2013.
11. Gangte, Priyadarshni M. “Historical and cultural back ground of the Mizos”. http://e- pao.net/epSubPage Extractor.asp?src=manipur. Ethnic Races Manipur. Mizos_Background
12. Ganguli, M.K., translator. Mahabharata. Munshirm Manoharlal Pub Pvt Ltd. 2008.
13. Government of Assam. “History of Cachar”. https:// cachar.gov.in/information-services/history-of-cachar.
14. Hrangbiakvela, Rengdil. Personal interview. 2001.
15. Keivom,L. “Thlang Kawrvai Reng Daikawm-ah”. Zofest Souvenir Magazine – CHIBAI, Aizawl, Mizoram, 2009.
16. Khawma (Upa) (L). Rengdil. Personal interview. 2003.
17. Lalhmingthanga, K. (Upa). Rengdil (Rengdil lal tupa). Ver bal interview. 2020.
18. Lalzuimawia, K. John Shakespere in the Lushai Hills (1888- 1905). (Doctoral Dissertation). Department of History and Ethnography. Mizoram University. 2016.
19. Lane-Pool, Stanley. Aurangzeb and the Decay of the Mughal Empire. Atlantic Publishers and Distributors. 1991.
20. Leo Khiangte, Awmtea. ‘Mizo Hnam Tobul’. Mi(sual).Com. 26 April 2012.
21. Lewin, Thomas Herbert. A Fly on the Wheel. Forgotten Books. 2018 (Classic Reprint).
22. Liangkhaia, Rev. Mizo Chanchin. Aizawl 1938.
23. Mackenzie, Alexander, The North East Frontier of India. Mittal Publication, New Delhi, 1979 (reprint).
24. McCall, A.G. (Major). Lushai Chrysalis. Luzac. 1949.
25. Nath, N.C (Dr), translator. Sri Rajmala volume I to IV. Tribal

Research & Cultural Institute, Government of Tripura. 1999.
26. Ngurdawla, H.C. “Tripura rama Zo (Kuki) Chanchin”. Rengzo, A Kuki-Mizo Literary Magazine. Directorate of Kokborok & Other Minority Languages. Agartala. 2016.
27. Nunthara, C. Mizoram : Society and Polity. Indus Publish ing Company, New Delhi, 1996
28. Ralte, Lallawmkimi. Mizoram-Tripura Boundary since Pre- Colonial Period. (Master of Philosophy's Dissertation). De partment of History and Ethnography, Mizoram University. 2015
29. Rokima, K.L. (Upa). Rengdil, Verbal interview. 2016.
30. Rosangluaia, R.S. A brief Account of Ranglong. Tribal Re search Institute, Directorate of Art & Culture, Aizawl, 1993.
31. Roychoudhury, Nalini Ranjan. Tripura through the Ages. Sterling, 1983.
32. Sialchuhthanga (Ngotawia) (L) (Rengdil khawchhiar hmasaber leh khawnbawl upa). Personal interview with audio recorded in December, 1987.
33. Singh, L.Joychandra, translator. Cheitharol Kumbaba, the Court Chronicle of the Kings of Manipur. Imphal. 1995.
34. Sood, Neeru et al. Administration and Politics in Tripura. Directorate of Distance Education, Tripura University. Vikash Publishing House Pvt. Ltd.
35. Thanglura, A. Mihrang leh Sahrang. Aizawl, 1988.
36. Thangzawna, Tirhkoh. Bru hnam zinga rawngbawlna – Bru hnam leh Chanchin Tha. Synod Publication Board, Aizawl. 1988.
37. Vumson. Zo History. Aizawl. 1986.
38. Wikipedia.com. “Pragjiotisha Kingdom”. en.wikipedia.org/ wiki/Pragjiotisha_Kingdom.
39. Zairemthanga. Tripura Mizo History. Aizawl, Mizoram, 1992.

1 comment: